میدان امام اصفهان (که نام تاریخی آن میدان نقش جهان است و در دوران پهلوی دوم به «میدان شاه» و پس از انقلاب ۱۳۵۷ به «میدان امام خمینی» تغییر نام داد)، یکی از مهم‌ترین و بزرگ‌ترین میادین تاریخی جهان و از شاهکارهای معماری و شهرسازی دوران صفویه در ایران است.
اطلاعات کلی درباره ساخت میدان امام اصفهان:
⸻
1. دوره ساخت:
• زمان: ساخت میدان در دوران سلطنت شاه عباس اول صفوی آغاز شد.
• تاریخ تقریبی آغاز ساخت: حدود سال ۱۰۰۴ هجری قمری / ۱۵۹۵ میلادی
• تاریخ اتمام: حدود ۱۰۲۵ هجری قمری / ۱۶۱۶ میلادی
⸻
2. معمار و طراح میدان:
• طراح اصلی میدان و بسیاری از بناهای اطراف آن، شیخ بهایی (بهاءالدین محمد عاملی)، عالم، معمار، مهندس و وزیر شاه عباس بود.
• اجرای معماری میدان و بناهای اطراف نیز با همکاری استاد علی‌اکبر اصفهانی، از معماران برجسته دوران صفوی انجام شد.
⸻
3. هدف از ساخت میدان:
• ایجاد مرکز سیاسی، اقتصادی، مذهبی و اجتماعی جدید در اصفهان، مطابق با طرحی منظم و برنامه‌ریزی‌شده.
• میدان نقش جهان به عنوان قلب پروژه بزرگ پایتخت‌سازی شاه عباس در شهر اصفهان انتخاب شد.
• انتقال مرکزیت از میدان کهنه به میدان جدید برای نمایش قدرت حکومت صفویه و نظم جدید شهری.
⸻
4. اجزای اصلی میدان:
چهار بنای مهم و شاخص اطراف میدان عبارتند از:
• مسجد جامع عباسی (در جنوب میدان – مسجد شاه): نماد دین
• کاخ عالی‌قاپو (در غرب میدان): نماد حکومت
• مسجد شیخ لطف‌الله (در شرق میدان): مسجدی درباری و خصوصی
• بازار قیصریه (در شمال میدان): مرکز تجارت
⸻
5. ویژگی‌های معماری میدان:
• ابعاد: حدود ۵۶۰ متر طول و ۱۶۰ متر عرض
• سبک معماری: معماری اسلامی ایرانی با ویژگی‌های صفوی
• طراحی هماهنگ نماها، ایوان‌ها، کاشی‌کاری و تقارن چشمگیر
• استفاده از مصالح بومی و تکنیک‌های پیشرفته زمان خود
⸻
6. ثبت جهانی یونسکو:
میدان نقش جهان در سال ۱۹۷۹ میلادی (۱۳۵۸ شمسی) به عنوان میراث جهانی در فهرست یونسکو ثبت شد.
⸻
چهار بنای اصلی پیرامون میدان نقش جهان (میدان امام) و نقش هر یک در ساختار سیاسی، مذهبی و اجتماعی دوران صفویه به شرح زیر است:
⸻
1. مسجد جامع عباسی (مسجد شاه)
موقعیت: ضلع جنوبی میدان
سازنده: شاه عباس اول
معمار: استاد علی‌اکبر اصفهانی
شروع ساخت: سال ۱۰۲۰ هجری قمری / ۱۶۱۱ میلادی
ویژگی‌ها:
• شاهکار معماری اسلامی–ایرانی دوره صفوی
• ورودی مسجد با میدان زاویه دارد (۴۵ درجه) تا قبله دقیقاً رو به جنوب باشد
• دارای چهار ایوان بزرگ با حیاط مرکزی
• تزئینات خیره‌کننده با کاشی‌های هفت‌رنگ و معرق
• دو مناره بلند و گنبد عظیم فیروزه‌ای
• نماد قدرت دینی و رسمی صفویان
⸻
2. مسجد شیخ لطف‌الله
موقعیت: ضلع شرقی میدان
سازنده: شاه عباس اول
معمار: احتمالاً استاد محمدرضا اصفهانی
شروع ساخت: حدود ۱۰۱۱ هجری قمری / ۱۶۰۳ میلادی
ویژگی‌ها:
• مسجدی کوچک، بدون حیاط و مناره
• ساخته‌شده برای نماز درباریان و خانواده سلطنتی
• دارای راهرو مارپیچ برای حفظ حریم و رعایت حجاب زنان دربار
• گنبد زیبا با کاشی‌کاری ظریف و نقش مشهور “طاووس در مرکز گنبد”
• در ورودی آن مستقیم به میدان نیست، با چرخش هوشمندانه‌ای به سمت قبله هدایت می‌شود
⸻
3. کاخ عالی‌قاپو
موقعیت: ضلع غربی میدان
سازنده: شاه عباس اول
شروع ساخت: اواخر قرن ۱۰ هجری / حدود ۱۵۹۷ میلادی
ویژگی‌ها:
• دروازه‌ای باشکوه برای ورود به ارگ سلطنتی صفویان
• دارای ۶ طبقه و پلکان مارپیچ
• تالار موسیقی در طبقه بالایی با گچ‌بری‌های خاص برای آکوستیک صدا
• ایوان بلند با ستون‌های چوبی و چشم‌انداز کامل به میدان
• شاه عباس و سفیران خارجی از این ایوان به تماشای بازی چوگان و مراسم نظامی در میدان می‌نشستند
⸻
4. بازار قیصریه (دروازه قیصریه)
موقعیت: ضلع شمالی میدان
ساخت: هم‌زمان با میدان، اوایل قرن ۱۱ هجری
ویژگی‌ها:
• دروازه‌ای باشکوه با نقاشی‌های تاریخی و مذهبی در سقف
• مدخلی برای ورود به بازار بزرگ اصفهان
• بازارها به بخش‌های مختلف صنایع دستی، طلا، ادویه، فرش و پارچه تقسیم شده بود
• مهم‌ترین مرکز اقتصادی شهر و محل مبادلات داخلی و خارجی
⸻
طراحی کل میدان توسط شیخ بهایی:
• شیخ بهایی نه‌تنها در طراحی میدان نقش داشت، بلکه نقشه‌کشی آب‌رسانی، جهت‌گیری قبله، و تنظیم زوایای بناها نیز از شاهکارهای اوست.
• او میدان را طوری طراحی کرد که کاربرد چندگانه داشته باشد:
• مذهبی (نماز جمعه)
• سیاسی (سخنرانی و مراسم رسمی)
• اجتماعی (بازار و خرید و فروش)
• ورزشی (چوگان و رژه نظامی)
⸻
